Ofiary
Stanisława Kamińska z domu Bil urodziła się 22 kwietnia 1891 r. w Radostowie. Jej rodzicami byli Ignacy i Anna z domu Ząbkowska. Stanisławę ochrzcił ks. Piotr Szuszkowski, proboszcz rzymskokatolickiej parafii w Nabrożu1.
W czasie wojny w Sosnowicy funkcjonowało getto, które zlikwidowano w listopadzie 1942 roku (1000 osób wywieziono do Włodawy). Liczba Żydów we wsi od 1939 do 1942 roku wahała się w granicach 350-600 osób.
Córka Stanisławy została zapamiętana jako Halina. Takie imię wymieniały osoby zeznające w powojennym śledztwie i również ono występuje na grobie na cmentarzu parafialnym w Sosnowicy. Tymczasem, jak wynika z metryki urodzenia, nosiła dwa imiona: Malwina Halina. Przyszła na świat w Horodle 4 maja 1926 roku i została ochrzczona przez proboszcza parafii rzymskokatolickiej ks. Władysława Matuszyńskiego w miejscowym podominikańskim kościele pw. św. Jacka2.
Niestety nie znamy personaliów trzeciej ofiary. Wiadomo tylko, że był Żydem. W czasie wojny w Sosnowicy funkcjonowało getto, które zlikwidowano w listopadzie 1942 roku (1000 osób wywieziono do Włodawy). Liczba Żydów we wsi od 1939 do 1942 roku wahała się w granicach 350-600 osób. Do Sosnowicy przesiedlono też Żydów z Mławy, Lublina i Mielca w łącznej liczbie do około 3500 ludzi. Masowe egzekucje miały miejsce w październiku 1939, lecie 1941 oraz w kwietniu 1942 roku3.
Mężczyzna narodowości żydowskiej miał być znany Kamińskim przez dłuższy czas. W okresie okupacji mieszkał w lesie w kol. Karolin, gdzie był dożywiany przez Kamińskie w zamian za prace w gospodarstwie (mąż Stanisławy poszedł na front w 1939 r.).
Na jakieś dwa tygodnie przed zabójstwem Stanisława Kamińska zaprosiła go do domu, być może w związku z niższymi temperaturami, które nadeszły jesienią. O tym dowiedział się znany z nazwiska mieszkaniec Sosnowicy, który doniósł Niemcom. Był on prawdopodobnie skazany przed wojną za zabójstwo brata, ale ze uwagi na wybuch wojny, nie odsiedział wyroku. W okresie okupacji miał być nawet zaangażowany w działalność Armii Krajowej, czego jednakże nie udało się potwierdzić.
Zbrodnia
Przesłuchania świadków przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie odbywały się w latach 1968-1972 i dotyczyły wszystkich zbrodni popełnionych przez Niemców w Sosnowicy i okolicach.
Dół na zwłoki wykopali mężczyźni wyznaczeni przez sołtysa. Dwóch lub trzech Niemców przyprowadziło w jego pobliże ofiary, które zostały zastrzelone.
W sprawie Kamińskich swoje zeznania złożyli: Stanisław Dawidek, Józef Dawidek, Władysław Bernat, Jan Kamiński, Franciszka Zalewska, Matrona Demczuk, Rozalia Jędrusiak, Henryk Armaciński, Władysława Mojsa, Tadeusz Topolski, Józef Zieliński, Józef Stacharski, Antoni Burdal i Czesław Matwiej4.
Jedną z pracownic w Lasku była Władysława Mojsa. Pracowała u Niemców jako pomoc kuchenna, a potem kucharka. Dzięki niej wiemy, że aresztowane Kamińskie wraz z Żydem były bite pałką gumową pod oknami kuchni. Dokonał tego policjant Erich Lorentz (prawdopodobnie również nieznany z imienia Reimann), który później wszystkich troje zaprowadził na plac koło młyna w Sosnowicy.
Mężczyzna narodowości żydowskiej miał być znany Kamińskim przez dłuższy czas. W okresie okupacji mieszkał w lesie w kol. Karolin, gdzie był dożywiany przez Kamińskie. Na jakieś dwa tygodnie przed zabójstwem Stanisława zaprosiła go do domu... O tym dowiedział się znany z nazwiska mieszkaniec Sosnowicy, który doniósł Niemcom.
Nie posiadamy informacji, kiedy dokładnie zginęły Kamińskie. W zeznaniach pory roku i lata pojawiają się różne: lato 1943 roku, listopad 1942 roku, jesień 1943 roku, zaś urzędowe akty zgonu podają datę 18 grudnia 1942 roku. Na podstawie zeznań w śledztwie prowadzonym przez OKBZH złożonych na przełomie lat 60. i 70. wiemy, że miejsce zakopania zwłok, wyznaczył sołtys (prawdopodobnie Tadeusz Pogonowski). Plac przy młynie (jak i park) był częstym miejscem egzekucji. Dół na zwłoki obok młyna należącego do Stanisława Topolskiego wykopali, również wyznaczeni przez sołtysa, Edward Abaszow i Benedykt Zając. Dwóch lub trzech Niemców przyprowadziło w jego pobliże ofiary, które zostały zastrzelone: najpierw Halina, potem Stanisława, a na końcu Żyd. We młynie przebywał wówczas Józef Dawidek, który zeznawał po latach:
„[nie] wyglądałem, aby zobaczyć egzekucję, bowiem Halina Kamińska była moją szkolną koleżanką i po prostu nie mogłem patrzeć na jej śmierć”.
Zwłoki kobiet zostały po wejściu Sowietów, które nastąpiło latem 1944 roku, ekshumowane na cmentarz parafialny w Sosnowicy. Należy domniemywać, że szczątki nieznanego mężczyzny, który zginął razem z nimi, spoczywają w miejscu mordu do dnia dzisiejszego (nieopodal Domu Kultury).
W relacjach świadków zbrodni wielokrotnie przewija się określenie „policjanci z Lasku”. Lasek to miejscowość położona blisko Sosnowicy, gdzie znajdował się majątek ziemski, w którym podczas okupacji kwaterował III oddział policji konnej w liczbie 46 policjantów. Funkcjonariusze tego posterunku popełnili szereg zbrodni na Żydach, Polakach, Cyganach i żołnierzach Armii Czerwonej. Byli to m.in.: Rudolf Emmerling, Leonard Vogel, Balthasar Weiss, Friedriech Clemens, Josef Schmitz i Gottlieb Rieker.
Upamiętnienie
W 2020 roku Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie podjęło kroki mające na celu upamiętnienie opisanych wyżej wydarzeń. Wystosowano wniosek do Wojewody Lubelskiego o wpisanie grobu Kamińskich do ewidencji grobów i cmentarzy wojennych. Rozpoczęto również kwerendy archiwalne oraz poszukiwania wszelkich informacji mających na celu ustalenie jak największej liczby szczegółów odnoszących się do okoliczności zbrodni, a w szczególności informacji o zamordowanych osobach. W inicjatywę zaangażowali się pracownicy Urzędu Gminy Sosnowica oraz Rodziny ofiar. Cennych informacji dostarczył również Urząd Gminy Horodło i Żydowski Instytut Historyczny, zaś w rejestrowanie wywiadów z zaangażowanymi osobami włączyło się Polskie Radio Lublin.
***
Osoby, które posiadają informacje, dokumenty bądź zdjęcia dotyczące wyżej opisanej historii,
proszone są o kontakt z lubelskim oddziałem IPN.
1 Akt nr 50/1891 w zbiorach Archiwum Państwowego w Zamościu (https://szukajwarchiwach.pl/ dostęp 08.12.2020.)
2 Akt nr 79/1926 w zbiorach Urzędu Stanu Cywilnego w Horodle
3 http://teatrnn.pl/ar/sosnowica-akcja-reinhardt (dostęp 08.12.2020.)
4 Śledztwo sygn. Ds. 7/76