W wyniku przegranej kampanii wrześniowej, na terytoria Litwy i Łotwy, państw neutralnych w konflikcie, we wrześniu-październiku 1939 r. wycofała się znaczna liczba polskich wojskowych. Na Litwie internowano około 14 tysięcy żołnierzy Wojska Polskiego i Korpusu Ochrony Pogranicza. Później liczba ta stopniowo się zmniejszała, głównie w wyniku ucieczek, ale również oficjalnych wyjazdów do Niemiec i do ZSRS. Na Łotwie internowano 1570 polskich żołnierzy, których liczba również z czasem stopniowo spadała.
Wyjazdy dobrowolne
Od jesieni 1939 r. z Litwy i Łotwy do Niemiec i ZSRS przekazywano żołnierzy, którzy dobrowolnie zgłosili się na wyjazd. Władze Litwy zwolniły również internowanych pochodzących z przekazanej jej przez ZSRS części Wileńszczyzny. Od listopada 1939 r. do lutego 1940 r. do Związku Sowieckiego wyjechało z Litwy 1706, a z Łotwy 111 internowanych żołnierzy. Przekazani do ZSRS podoficerowie i szeregowcy mogli powrócić do swoich miejsc zamieszkania, natomiast oficerowie trafili do obozów NKWD w Kozielsku i Starobielsku. Do Niemiec wyjechało z Łotwy 418 żołnierzy, natomiast z Litwy – ok. 1600 internowanych żołnierzy i policjantów. Repatriowano też z Łotwy na Litwę grupę żołnierzy, którzy pochodzili z przekazanej Litwie części Wileńszczyzny.
Prikaz NKVD SSSR Nr 00806
15 czerwca 1940 r. ZSRS dokonał agresji na Litwę, zaś 17 czerwca armia sowiecka wkroczyła na Łotwę. W wyniku agresji ZSRS okupował oba te kraje. Państwa te formalnie zachowały suwerenność do początku sierpnia 1940 r., natomiast już w czerwcu 1940 r. drogą zamachu stanu pod osłoną okupacyjnych wojsk sowieckich przejęły w nich władzę rządy prosowieckie.
Od jesieni 1939 r. Litwa i Łotwa przekazywały do Niemiec i ZSRS żołnierzy polskich, którzy dobrowolnie zgłosili się na wyjazd. Przekazani do ZSRS podoficerowie i szeregowcy mogli powrócić do miejsc zamieszkania, oficerowie trafili do obozów NKWD w Kozielsku i Starobielsku.
Po 20 czerwca 1940 r. obozy internowanych na Litwie otoczyło wojsko sowieckie i NKWD, a 6 lipca ogłoszono rozkaz nr 00806 Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRS Ł. Berii O przeniesieniu internowanych na Litwie wojskowych i policjantów byłego państwa polskiego do obozów jenieckich NKWD ZSRS.
Po protokolarnym przekazaniu przez płk. Jakštasa pełnomocnikowi strony sowieckiej kombrigowi Kriwence (10-12 lipca 1940 r.) 4373 internowanych Polaków, trzy transporty oficerów i policjantów skierowano pod nadzorem Wojsk Konwojowych NKWD do obozu NKWD w Kozielsku (tzw. obóz Kozielsk II), a 2021 szeregowych i podoficerów – do obozu NKWD w Juchnowie (inaczej obóz w Pawliszczew Borze).
Prikaz NKVD SSSR Nr 001011
W odniesieniu do Łotwy Ławrientij Beria wydał rozkaz nr 001011 o przejęciu polskich internowanych dopiero 15 sierpnia 1940 r. Przejmowanie internowanych Polaków było tutaj utrudnione ze względu na ich rozproszenie po całym kraju – pracowali w rolnictwie i leśnictwie. Zatrzymywanie internowanych przez NKWD odbywało się pod pozorem wydawania nowych zaświadczeń i odsyłania chętnych do domów. Oficjalnie odbywało się to na podstawie rozkazów armii łotewskiej. Dla przykładu: 16 sierpnia rozkazano zwolnić z obozu w Ulbroce i przekazać do MSW 12 starszych rangą oficerów, którzy faktycznie trafili do centralnego więzienia w Rydze do dyspozycji przedstawiciela NKWD. Wyrokiem Sądu Specjalnego skazano ich za „szpiegostwo”. Ostatnich wyłapanych na Łotwie internowanych odesłano do obozów NKWD w październiku 1940 r. Z Łotwy ogółem przekazano NKWD 841 internowanych.
***
Wiosną 1941 r., na podstawie rozkazu Berii z 8 kwietnia 1941 r., większość internowanych z obozów kozielskiego (1428 osób) i juchnowskiego (2495 osób) została wywieziona do obozu pracy Ponoj w obwodzie murmańskim, za kręgiem polarnym. Tych, którzy przeżyli ciężką, katorżniczą pracę, uratował dekret o „amnestii” dla obywateli polskich wydany 12 sierpnia 1941 r. przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRS w konsekwencji zawarcia 30 lipca 1941 r. układu Sikorski-Majski.
Wiele ciekawych historii, wiele zdjęć i dokumentów znajdziesz na profilu Archiwum IPN