Tam poinformowano dyplomatę o wygaśnięciu wszelkich dotychczasowych umów pomiędzy Warszawą i Moskwą (pakt o nieagresji). Grzybowskiemu próbowano wręczyć notę, w której stwierdzano, że rząd polski już nie istnieje, co upoważniało Kreml do zabezpieczenia własnych interesów na tamtejszym terenie. Na polecenie swego zwierzchnika Wiaczesława Mołotowa, Potiomkin podkreślał, że podstawowym zamiarem bolszewików stała się ochrona Ukraińców oraz Białorusinów.
Okupacja sowiecka, czyli „wyzwolenie”
Pod koniec września 1939 r. Związek Sowiecki okupował ok. 200 tys. km2 II RP, z ponad 13 mln osób. Z tego Polacy stanowili tylko 40 % populacji, resztę stanowili głównie wspomniani Ukraińcy (34%), Białorusini (ponad 8%) i Żydzi (ok. 8 %); pozostałych określano mianem tutejsi, czyli osoby bez wykształconej świadomości narodowej.
29 listopada 1939 r. Rada Najwyższa ZSRS nadała obywatelstwo sowieckie wszystkim osobom, które 1 i 2 listopada znajdowały się na zajętym obszarze. Następnie, 30 grudnia 1939 r., opublikowano dekret o wydaniu im paszportów, tj. tamtejszych dowodów osobistych. Tzw. paszportyzacja służyła do zebrania informacji na temat nowych obywateli.
Władze sowieckie jako cel podstawowy stawiały sobie sowietyzację podbitej ludności. W teorii narodom zamieszkującym ZSRS zabezpieczano prawo do rozwoju własnej kultury, instytucji społecznych, szkolnictwa. W rzeczywistości, wszystko miało na celu szerzenie ideologii marksistowskiej. Sam terror służył do likwidacji tych, którzy sprzeciwiali się komunistycznej wizji świata oraz zastraszeniu pozostałych.
Od początku, z rozmysłem w propagandzie sowieckiej nie używano pojęć typu „okupacja”, albo „wojna”. Zresztą ZSRS nie wypowiedział nikomu wojny. W ulotkach kolportowanych wraz z wkraczającą na terytorium II Rzeczypospolitej Armią Czerwoną, znajdowały się m.in. slogany: „My idziemy do was nie jako zdobywcy, a jako wasi bracia […] jako wasi wyzwoleńcy od ucisku obszarników i kapitalistów”.
Natomiast wobec żołnierzy Wojska Polskiego, używano określeń: „polskie bandy” czy „organizacja faszystowska”.
Agresja na Polskę we wrześniu 1939 r. Fot. z książki M. Korkucia Walcząca Rzeczpospolita 1939–1945, ys. Tomasz Ginter
Zarządy tymczasowe, czyli „rewolucyjny porządek”
Komuniści dobrze przygotowali się do pierwszych chwil procesu administracyjnej budowy władz okupacyjnych. Wszelkie ich poczynania regulowała Dyrektywa nr 01 Rady Wojennej Frontu Białoruskiego z 16 września 1939 r. Dowódcom wojskowym polecano tworzenie „Zarządów Tymczasowych”, nie zaś tzw. rewkomów (tj. Komitetów Rewolucyjnych), jak to miało miejsce dwadzieścia lat wcześniej. Ponadto zobowiązywano do powoływania gwardii robotniczych „w celu zaprowadzenia rewolucyjnego porządku” i przede wszystkim zachęcano do organizowania komitetów chłopskich, złożonych głównie z biedoty wiejskiej. Komitety te miały „przejmować ziemię obszarniczą i kościelną, a także ziemię wysokich urzędników państwowych i przekazywać ją biednemu i średniemu chłopstwu”.
Usunięciu polskich elit towarzyszyło zatem podważenie dotychczasowych stosunków własności. Przy czym Stalin zabronił ogłaszania jakichkolwiek zapowiedzi dotyczących kołchozów. Zdawano sobie bowiem sprawę z przywiązania polskich włościan do ziemi i równoczesnego braku zrozumienia/braku wiedzy odnośnie sowieckich, spółdzielczych form gospodarowania. Wiedziano, że tego typu metody funkcjonowania na wsi skutecznie obnażono w Polsce podczas trwania na Ukrainie tzw. wielkiego głodu. Natomiast zakaz tworzenia rewkomów oddawał generalne obawy Moskwy co poparcia ludności miejscowej – zwłaszcza polskiej – dla władz bolszewickich i komunizmu jako takiego.
Zgromadzenia Ludowe, czyli „prośba o przyłączenie” do Sowietów
1 października 1939 r. Biuro Polityczne Komitetu Centralnego (KC) Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) – WKP(b), podjęło decyzję o przeprowadzeniu wyborów do Białoruskiego i Ukraińskiego Zgromadzenia Ludowego. Dodatkowo nakazano tworzenie lokalnych struktur partyjnych. Równocześnie w samej Moskwie przygotowywano odpowiednie uchwały, zgodnie z którymi powyższe zgromadzenia winny były wystosować prośbę o włączenie Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy do właściwych republik sowieckich, ogłosić konfiskatę ziemi obszarniczej i kościelnej, nacjonalizację zakładów przemysłowych i banków.
Władze sowieckie jako cel podstawowy stawiały sobie sowietyzację podbitej ludności. W rzeczywistości, wszystko miało na celu szerzenie ideologii marksistowskiej. Sam terror służył do likwidacji tych, którzy sprzeciwiali się komunistycznej wizji świata oraz zastraszeniu pozostałych.
Na tereny, gdzie miały zapadać decyzje, władze sprowadziły tysiące funkcjonariuszy partii. Na listach znaleźli się wyłącznie kandydaci zatwierdzeni przez bolszewików. W pełni kontrolowane i sterowane przez komunistów wybory odbyły się 22 października 1939 r., z prawem oddania głosu przez każdego, kto ukończył 18 rok życia. Według oficjalnych danych, na Zachodniej Białorusi frekwencja wyniosła 98%, na Zachodniej Ukrainie – prawie 93%, a ważnych kart do głosowania oddano 90%.
Nie ulega wątpliwości, że chociaż poddana presji ludność wzięła udział w tych wydarzeniach, wyniki sfałszowano. Kilka dni później, na obradach Zgromadzenia Ukraińskiego we Lwowie (26-28 października 1939 r.) i Białoruskiego w Białymstoku (28-30 października 1939 r.), zdominowanych przez agresywną propagandę antypolską, z entuzjazmem zatwierdzono dokumenty sporządzone wcześniej w Moskwie.
W następstwie tego Rada Najwyższa ZSRS, podczas posiedzenia 1 i 2 listopada 1939 r., przychyliła się do próśb o wcielenie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi do Związku Sowieckiego. W przeddzień tej decyzji, 31 października 1939, padły słowa Mołotowa o tym, że wystarczyło krótkie uderzenie armii niemieckiej i Armii Czerwonej na Polskę, żeby nic nie zostało z „tego pokracznego bękarta traktatu wersalskiego”.
Ukraińska Socjalistyczn Republik Sowiecka 1940 – z anektowanym w 1939 terytorium II Rzeczypospolitej (domena publiczna)
Sowiecki plakat propagandowy z II wojny światowej. W ukraińskim tekście czytamy: "Wyborcy ludu pracującego! Głosujcie za przyłączeniem zachodniej Ukrainy do sowieckiej Ukrainy, za zjednoczoną, wolną i dobrze prosperującą Ukraińską Socjalistyczną Republikę Sowiecką. Zlikwidujmy na zawsze granicę między Ukrainą Zachodnią i Sowiecką. Socjalistyczna Republika Sowiecka!".
Integrowanie z ZSRS, czyli sowietyzacja totalna
Następnie dokonano ujednolicenia struktury administracyjnej, tworząc 11 obwodów, podzielonych na niewielkie rejony, nasycane komunistycznymi urzędnikami oraz działaczami partyjnymi. Chociaż nominalnie władza terytorialna należała do rad właściwego szczebla, w praktyce zawsze sprawował ją I sekretarz komitetu.
Językiem urzędowym na Ukrainie został, oprócz rosyjskiego, ukraiński i jidysz; na Białorusi – białoruski i jidysz. Depolonizacji poddano też nazwy placów i ulic. Rozpoczęła się sowietyzacja i ukrainizacja szkolnictwa, przede wszystkim podstawowego. Do tego nacjonalizacji poddano zakłady pracy zatrudniające więcej niż 40 pracowników (chociaż nacjonalizacją objęto też mniejsze przedsiębiorstwa) oraz banki. Prowadzono akcję „uspółdzielczania” rzemiosła. Natomiast w grudniu 1939 r. większości właścicielom odebrano ich domy.
29 listopada 1939 r. Rada Najwyższa ZSRS nadała obywatelstwo sowieckie wszystkim osobom, które 1 i 2 listopada znajdowały się na zajętym obszarze. Następnie, 30 grudnia 1939 r., opublikowano dekret o wydaniu im paszportów, tj. tamtejszych dowodów osobistych. Tzw. paszportyzacja służyła do zebrania informacji na temat nowych obywateli. Trzeba także wskazać, że ci którzy uzyskali obywatelstwo, automatycznie podlegali obowiązkowi służby wojskowej. W efekcie, ponad 150 tys. samych tylko Polaków trafiło od razu do szeregów Armii Czerwonej.