Znaczący problem dla historyków mogą stanowić także różnice w relacjach składanych przez uczestników wydarzeń. Dotyczy to m.in. okresu początku struktur „Solidarności”, gdy powstawało jeszcze niewiele dokumentów związkowych. Taki problem – dotyczący utworzenia Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ Ziemi Lubuskiej – występuje na przykład w Zielonej Górze.
Dwoisty Komunikat nr 1
Już w pierwszych dniach września pracownicy Lubuskiego Teatru im. Leona Kruczkowskiego nawiązali kontakt z osobami tworzącymi niezależne związki zawodowe w teatrach gdańskich, skąd docierały materiały tamtejszego Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego.
15 września 1980 r. podczas spotkania przedstawicieli pracowników kilkudziesięciu zielonogórskich instytucji i zakładów pracy zawiązany został szesnastoosobowy MKZ NSZZ Ziemia Lubuska (później nazwę zmieniono na MKZ NSZZ „Solidarność” w Zielonej Górze). Jego przewodniczącym został Andrzej Włodek. Skład MKZ został podany w Komunikacie Nr 1.
Edward Tuliszko, Marta Woźniak i Roman Talarczyk udali się do Gdańska, gdzie nawiązali kontakt m.in. z Haliną Winiarską – przewodniczącą sekcji teatralnej przy MKZ w Gdańsku. Dzięki tym kontaktom w teatrze zawiązał się jeden z pierwszych NSZZ w Zielonej Górze. 15 września 1980 r. jego członkowie brali też udział w zorganizowaniu spotkania przedstawicieli pracowników kilkudziesięciu zielonogórskich instytucji i zakładów pracy1.
W czasie tego spotkania zawiązany został szesnastoosobowy MKZ NSZZ Ziemia Lubuska (później nazwę zmieniono na MKZ NSZZ „Solidarność” w Zielonej Górze). Jego przewodniczącym został Andrzej Włodek (następnego dnia zrezygnował z przyczyn osobistych). Skład MKZ został podany w Komunikacie Nr 1, a o okolicznościach jego powstania tak wspominał Konrad Stanglewicz:
„Jeszcze tej samej nocy, już po rozejściu się większości ludzi, wystukałem na maszynie Komunikat Nr 1. Zredagowaliśmy też pismo informujące o powstaniu MKZ do wojewody zielonogórskiego oraz listę osób, co do których chcieliśmy wnioskować urlopowanie do działalności społecznej”.
Tymczasem, następnego dnia w godzinach rannych – przed pójściem na rozmowy z wojewodą – Włodek zrezygnował z pełnienia funkcji przewodniczącego.W tej sytuacji, w gronie kilku osób podjęto decyzję, że nowym przewodniczącym zostanie Kazimierz Skorupski. Do składu MKZ dokooptowano też Adama Niezgodę. Po tych zmianach powstała:
„druga, ta później szeroko rozpowszechniona wersja Komunikatu Nr 1 [zob. il. 1 – PZ], z nazwiskami Kazimierza Skorupskiego jako przewodniczącego i Adama Niezgody jako członka MKZ. (…) Na dziesiątą poszliśmy do Urzędu Wojewódzkiego jako delegacja MKZ NSZZ Ziemi Lubuskiej (Skorupski, Jelinek, Wójtowicz, Stanglewicz i Ziobrowski)”2.
Pierwszy skład MKZ znany jest zatem z drugiej wersji Komunikatu nr 1, która powstała w godzinach rannych 16 września 1980 r., opatrzonego jednak datą wydania 15 września 1980 r.
16 września w godzinach rannych Włodek zrezygnował z funkcji przewodniczącego. W tej sytuacji w gronie kilku osób podjęto decyzję, że nowym przewodniczącym zostanie Kazimierz Skorupski.
Skład ten był następujący: Kazimierz Skorupski – przewodniczący, Zbigniew Jelinek – wiceprzewodniczący, Marek Wójtowicz – sekretarz, Mieczysław Oszmian – skarbnik, Konrad Stanglewicz – rzecznik prasowy, Jerzy Dembski – kolportaż prasy związkowej, Jan Papina – kierownik Grupy Informacyjnej, oraz członkowie: Roman Talarczyk, Zdzisław Zakrzewski, Alicja Jeśman, Jan Maszewski, Zbigniew Sędra, Adam Smektała, Jan Dobrucki, Jerzy Knapik i Adam Niezgoda3.
Okoliczności wydania pierwszego numeru Komunikatu inaczej relacjonuje natomiast Andrzej Busse:
„I tak zacząłem pracę w MKZ-cie. Wkręciłem do maszyny 8 kartek papieru, odpowiednią liczbę kalek, tak że wałek trzeszczał i grubymi robociarskimi paluchami zacząłem wystukiwać litery Komunikatu numer 1”.
Autor kwestionuje jednocześnie autentyczność niektórych zapisów z Komunikatu zredagowanego przez Stanglewicza:
„Zredagowany został ten Komunikat przed południem już 16 września i zastąpił niewygodny Komunikat 1 typ 1, czyli poprzedni [tzn. wydany 15 IX – PZ]. Szczególnie ważne było (…) aby z niego «wymazać» nazwisko Zygmunta [właśc.: Andrzeja – PZ] Włodka pierwszego przewodniczącego MKZ, a wcisnąć na jego miejsce samozwańca Kazimierza Skorupskiego. Ponadto dr Adam Niezgoda nie brał udziału w spotkaniu założycielskim 15 września w teatrze i musiał być dopisany jako założyciel. W tym czasie funkcje kolportera sprawowałem oczywiście już ja, ale (…) uznano za stosowne mojego nazwiska tymczasowo nie umieszczać w tym komunikacie”4.
Należy dodać, że Andrzej Busse dysponuje egzemplarzem Komunikatu nr 15 [zob. il. 2], który różni się od Komunikatu nr 1 widocznego na il. 1, ponieważ:
- – został wykonany na innej maszynie do pisania,
- – w składzie MKZ figuruje nazwisko Andrzej Busse z adnotacją „Kolportaż Prasy Związkowej” (w Komunikaciewidocznym na il. 1 w miejscu tym figuruje nazwisko Jerzy Dembski też z adnotacją „Kolportaż Prasy Związkowej”),
- – w dolnej części umieszczona jest informacja „Odpowiedzialny za kolportaż prasy związkowej – Andrzej Busse”,
- – w tekście „Za Międzyzakładowy Komitet Założycielski Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych Ziemi Lubuskiej Kazimierz Skorupski – Przewodniczący” brak faksymile podpisu Skorupskiego.
Dygresja warsztatowa
W tej sytuacji odwołując się do metodyki studiów historycznych należy przypomnieć, że:
„W razie sprzeczności lub niezgodności świadectw źródłowych, jedno tylko, rzecz prosta, zawiera prawdę, inne albo też żadne, nie zawierają prawdy, gdyż prawda jest jedna”,
Natomiast:
„z reguły za pewny i stwierdzony istotnie uznajemy fakt, który stwierdzają przynajmniej dwa autentyczne i wiarygodne źródła, przy tym podkreślamy to raz jeszcze: przynajmniej dwa źródła, całkowicie od siebie niezależne”
i źródła te są oparte nie tylko:
„na dwu lub kilku niezależnych od siebie obserwacjach, ale nie mają też wspólnego, identycznego podłoża ideowego i psychicznego”6.
Źródło esbeckie – źródło „bezstronne”?
Ponieważ informacje o działalności NSZZ „Solidarność” – w tym MKZ w Zielonej Górze – gromadziła Służba Bezpieczeństwa, to ewentualnych odniesień do przedstawionych powyżej zdarzeń należy szukać w wytworzonych przez nią dokumentach.
Według ustaleń funkcjonariuszy SB – podanych w jednym z wewnętrznych opracowań – w „grupie inicjującej” zielonogórski MKZ na 16 członków 14 miało wykształcenie wyższe i wśród nich nie było „wówczas żadnego przedstawiciela środowiska robotniczego”.
W przypadku Zielonej Góry zachowała się przede wszystkim Sprawa Obiektowa krypt. „Fala”, w ramach której gromadzono m.in. dokumenty dotyczące członków MKZ7.
Jak informowała SB w piśmie z dnia 27 września 1980 r. w skład MKZ wchodziło 16 osób, a ich wykaz jest zgodny z tym, który opublikowano w Komunikacie nr 1 (por. il. 1). Przy nazwisku każdej osoby podano także zawód i miejsce pracy8, co wskazuje, iż SB gromadziła o tych osobach informacje, które nie zostały zamieszczone w treści Komunikatu. W okresie późniejszym SB informowała sukcesywnie o kolejnych osobach, które wchodziły w skład MKZ, np. w dokumencie z 4 października zatytułowanym Skład osobowy zielonogórskiego MKZ (zawierającym dane osobowe i krótkie charakterystyki) wymieniono 20 członków tej struktury (czyli o 4 więcej niż w dokumencie z 27 września). Byli to: Andrzej Busse, Jerzy Podbielski, Mirosław Tuszyński i Kazimierz Wojciechowski9.
Według ustaleń funkcjonariuszy SB – podanych w jednym z wewnętrznych opracowań – w „grupie inicjującej” zielonogórski MKZ na 16 członków 14 miało wykształcenie wyższe i wśród nich nie było „wówczas żadnego przedstawiciela środowiska robotniczego”. Dopiero po kolejnych tygodniach w jego skład weszło kolejne 17 osób, w tym 8 robotników z wykształceniem zawodowym lub średnim10.
Niestety, nie zachowała się Sprawa Operacyjnego Rozpracowania krypt. „Orator” w ramach której – od 15 XI 1980 r. do 20 XII 1982 r. – Wydział IIIA (nast. V) KW MO w Zielonej Górze rozpracowywał A. Busse,11 co obecnie utrudnia szczegółowe przedstawienie informacji zgromadzonych przez SB i podejmowanych przez nią działań operacyjnych.
***
Dzieje zielonogórskiej „Solidarności” są nadal przedmiotem badań historyków, a prowadzone kwerendy pozwalają na docieranie do źródeł przechowywanych w różnych archiwach i zbiorach prywatnych. Być może dalsze badania pozwolą na jednoznaczne wyjaśnienie przedstawionego w artykule problemu.
1 Relacja Zdzisława Grudnia [w:] Nie zapomnijcie tamtych dni …, cz. II, Zielona Góra 2006, s. 14 – 16; Relacja Alicji Jeśman, ibidem, s. 21-22; Relacja Mieczysława Oszmiana, ibidem, s. 103 – 105; Relacja Jana Papiny, ibidem, s. 130-131.
2 K. Stanglewicz, Jak powstał „Komunikat NR 1” NSZZ Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, „Studia Zielonogórskie”, t. 9, 2003; Relacja Konrada Stanglewicza [w:] Nie zapomnijcie tamtych dni …, [cz. I], Zielona Góra 2006, s. 39-41. Bogdan Ziobrowski był członkiem MKZ we Wrocławiu i pomagał w organizowaniu MKZ w Zielonej Górze.
3 Komunikat nr 1, 15 IX 1980.
4 A. E. Busse, Taborecik. Solidarność Zielonogórska 1980-1983, Brzezia Łąka 2011, s. 36, 40.
5 Komunikat nr 1, 15 IX 1980, (udostępniony przez Andrzeja Busse). A. Busse poruszył tę kwestię także w dyskusji podczas konferencji Tak powstawała Solidarność na Ziemi Lubuskiej, która odbyła się w dniu 15 IX 2020 r. Zielonej Górze – przyp. PZ.
6 S. Kościałkowski, Historyka. Wstęp do studiów historycznych, Londyn 1954, s. 111.
7 AIPN Po, 0038/155, t. 1-9.
8 AIPN Po, 0038/155, t. 9, Pismo do naczelnika Wydziału III Departamentu III „A” MSW w Warszawie, 27 IX 1980, s. 7-8/253.
9 AIPN Po, 0038/155, t. 1, Skład osobowy zielonogórskiego MKZ, 4 X 1980, k. 36-40/192. Wg ustaleń SB, A. Busse został oddelegowany do MKZ od października 1980 r. (ibidem, Pismo z-cy naczelnika Wydz. III A KW MO w Zielonej Górze do naczelnika Wydz. III Departamentu V MSW w Warszawie, 18 I 1982, k. 87/118).
10 T. May, M. Wojciechowski, Powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w województwie zielonogórskim oraz działalność struktur podziemnych w latach 1980-1987, Legionowo 1988, s. 16.
11 AIPN Po, 0038/155, t.2, Meldunek operacyjny, 15 XI 1980, k. 11-12/118.