Okres dyktatury wojskowej, jaki miał miejsce w latach 1976-1983 w Argentynie był wynikiem kilku uwarunkowań.
Po pierwsze, był to kontekst geopolityczny, w jakim znajdowała się cała Ameryka Łacińska. Okres zimnej wojny spowodował, że w Ameryce Łacińskiej często wykorzystywano siły wojskowe do utrzymania bezpieczeństwa wewnętrznego.
24 marca 1976 r. doszło do wojskowego zamachu stanu. Władzę w Argentynie przejęła junta wojskowa składająca się z szefów poszczególnych sił zbrojnych pod wodzą gen. Jorge Rafaela Videli.
Po drugie, Argentyna w tym okresie sąsiadowała z krajami, które już były dotknięte zamachami stanu dokonanymi przez wojskowych.
Po trzecie, niestabilna sytuacja wewnętrzna w Argentynie, która była wynikiem kryzysu w państwie od momentu śmierci prezydenta Juana Domingo Peróna i przejęcia władzy przez jego żonę, Maríę Estelę Martínez de Perón (znaną jako Isabel). Nieudolne rządy Isabel de Perón doprowadziły do zaostrzenia konfliktów. Argentyna została sterroryzowana przez lewicowe grupy paramilitarne i Antykomunistyczny Sojusz Argentyński. Po czwarte, w 1975 r. w Argentynie nastąpiła wielka inflacja, która doprowadziła do wzrostu ubóstwa i nierówności w kraju.
El Proceso de Reorganización Nacional …
W takiej sytuacji 24 marca 1976 r. doszło do wojskowego zamachu stanu. Władzę w Argentynie przejęła junta wojskowa składająca się z szefów poszczególnych sił zbrojnych pod wodzą gen. Jorge Rafaela Videli. W tym okresie o tym, kto miał być prezydentem decydowali wojskowi. To junta wojskowa decydowała o pozostałych stanowiskach państwowych. Najczęściej na te stanowiska powoływano wojskowych. Represji dokonywano poprzez podział terytorium państwa na strefy, podstrefy i obszary. Siły Lądowe ponosiły odpowiedzialność operacyjną, podczas gdy marynarka wojenna i siły powietrzne zapewniały środki pomocnicze. Pod dowództwem operacyjnym tej pierwszej znajdowały się: Żandarmeria (Służba Graniczna), Prefektura (Siły Wodne), Policja Federalna i Policja Regionalna.
… albo brudna wojna
Funkcjonujące w okresie 1976-1983 tzw. grupy zadaniowe (grupos de tareas, GT) porywały przeciwników dyktatury, których przetrzymywano w tajnych więzieniach i często zabijano. Dokonywano także tzw. lotów śmierci, podczas których wojskowi swoich przeciwników politycznych zrzucali z dużej wysokości nad ocean. Szacuje się, że w czasie trwania tzw. brudnej wojny (guerra sucia) w Argentynie zaginęło około 30 tysięcy osób. Grupy zadaniowe składały się tylko z oficerów i podoficerów sił zbrojnych, sił bezpieczeństwa (Żandarmerii), policji federalnej i regionalnej oraz Sekretariatu Wywiadu Państwowego (SIDE).
Klęska falklandzka i upadek junty
Przegrana wojna z Anglikami o wyspy Malwiny/Falklandy w kwietniu 1982 r. spowodowała, że do tej pory rządząca junta upadła i rozpisała wybory prezydenckie, które odbyły się w październiku 1983 r. Na krótko przed wyborami rządząca dyktatura ogłosiła akt samo-amnestii, w którym uznano za niebyłe i niepodlegające sankcjom wszelkie działania przestępcze motywowane walką z terroryzmem i działalnością̨ wywrotową, popełnione w okresie od 25 maja 1973 do 17 czerwca 1982. Powyższy dokument stanowił zabezpieczenie osób biorących udział w represjach junty wojskowej.
O tym, kto miał być prezydentem decydowali wojskowi. To junta decydowała o pozostałych stanowiskach państwowych.
Klęska w wojnie o Malwiny/Falklandy była dla społeczeństwa argentyńskiego szokiem, który spowodował całkowite odwrócenie się od junty wojskowej. Zwycięzcą wyborów w 1983 r. został kandydat partii opozycyjnej, Raúl Alfonsín z Radykalnej Unii Obywatelskiej. W latach 1983-1989 rozpoczął się powolny proces demokratyzacji państwa. Jednak w tym okresie nadal były silne wpływy wojska na wiele instytucji państwowych, w tym na parlament. Pomimo trudnej dla prezydenta Alfonsíno sytuacji politycznej, uchylił on jednak amnestię ogłoszoną przez juntę wojskową i jednocześnie oczekiwał, że wojsko zainicjuje proces samooczyszczenia się i ukarania winnych przestępstw. Równolegle wydał też dekret o pociągnięciu do odpowiedzialności, działających od lat 70. lewicowych guerrillas.
Gruba kreska po argentyńsku
Gdy wojskowi nie rozpoczęli tego procesu, prezydent Alfonsín rozpoczął proces wyjaśnienia losów osób zaginionych powołując Narodową Komisję do spraw Osób Zaginionych (Comisión Nacional Sobre la Desaparición de Personas ‒CONADEP), której zadaniem było zbieranie informacji w celu osądzenia winnych porwań i morderstw. W 1985 r. przed sądem postawiono dziewięciu członków junt wojskowych. Sąd orzekł karę dożywotniego więzienia dla dwóch generałów, jednego skazał na 17 lat, jednego na 8 lat i jednego na 4 lata. Czterech generałów uniewinniono ze względu na brak możliwości udowodnienia im winy zarzucanych czynów.
Szacuje się, że w czasie trwania tzw. brudnej wojny (guerra sucia) w Argentynie zaginęło około 30 tysięcy osób. Grupy zadaniowe składały się tylko z oficerów i podoficerów sił zbrojnych, sił bezpieczeństwa (Żandarmerii), policji federalnej i regionalnej oraz Sekretariatu Wywiadu Państwowego (SIDE).
W 1986 r. wydano ustawę „Koniec Kropka” (Punto Final), uniemożliwiającą̨ wszczynanie nowych śledztw przeciwko wojskowym, a w 1987 r. ustawę „Należne Posłuszeństwo” (Obediencia Debida), zwalniającą z odpowiedzialności za represje wszystkich oficerów do stopnia podpułkownika, przeciwko którym, jako wykonującym rozkazy zwierzchników, toczyły się̨ sprawy. Ustawy te zatrzymały dynamiczny dotychczas proces rozliczeń́ ze zbrodniami junty.
W 1989 r. wybory prezydenckie wygrał peronista Carlos Menem, który rządził do 1999 r. W tym okresie wiązano w Argentynie bardzo duże nadzieje, że prezydent Menem ostatecznie zakończy proces demokratyzacji i rozliczeń. Jednak pierwsze dekrety prezydenta Menema były związane z ułaskawieniem cywilnych i wojskowych winnych zbrodni popełnionych podczas dyktatury oraz niektórych przedstawicieli lewicowych guerrillas. Najgłośniejsza była amnestia dla generałów skazanych w procesie w 1985 r. Dekrety prezydenckie spotkały się̨ z wielkim sprzeciwem ze strony argentyńskiego społeczeństwa.
Rozliczenia za rządów Kirchnerów
Kolejnym prezydentem Argentyny, który podjął próbę z rozliczenia się z reżimem junty wojskowej, był Néstor Kirchner (2003-2007). Za jego prezydentury ustawy „Koniec Kropka” oraz „Należne Posłuszeństwo” zostały anulowane w 2003 r. przez Kongres Narodowy. Także dekrety amnestyjne ogłoszone przez prezydenta Menema anulowano. W ten sposób otwarto drogę̨ do ponownego osądzenia winnych zbrodni z okresu dyktatury.
Następcą prezydenta Néstora Kirchnera była jego żona Cristina Fernandez de Kirchner (2007-2015). Pomimo tego, że junta wojskowa w 1983 r. zniszczyła większość akt dotyczących popełnionych zbrodni, to w 2010 r. prezydent Cristina Kirchner uruchomiła proces odtajniania zachowanej dokumentacji dotyczącej działań wojska w latach 1976-1983.
W 2016 r. Siły Powietrzne Argentyny przekazały dokumentację związaną z działalnością wojskowej junty w latach 1976-1983. W tym samym roku również prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama ogłosił, że dokona przeglądu i odtajnienia danych wywiadowczych dotyczących zamachu stanu w Argentynie i późniejszych represji.
W związku z tym armia argentyńska przekazała w 2014 r. Ministerstwu Obrony 7 tysięcy teczek akt z więzienia Magdalena, w którym przetrzymywano i zabijano osoby walczące z junta wojskową. W 2016 r. Siły Powietrzne Argentyny przekazały dokumentację związaną z działalnością wojskowej junty w latach 1976-1983. W tym samym roku również prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama ogłosił, że dokona przeglądu i odtajnienia danych wywiadowczych dotyczących zamachu stanu w Argentynie i późniejszych represji. Przegląd ten był kontynuowany przez administrację prezydenta Donalda Trumpa. Ponadto w 2017 roku Konferencja Arcybiskupów Argentyny ogłosiła, że ujawni dokumenty dotyczące okresu dyktatury lat 1976-1983.
Od 2006 roku argentyńskie sądy zaczęły wydawać wyroki za zbrodnie dyktatury. Do grudnia 2013 roku zapadło 494 wyroki skazujące i 47 uniewinniających.
***
Argentyna nie przeszła klasycznej lustracji, która miała miejsce w państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Jednocześnie w ramach swojej transformacji od dyktatury do demokracji proces rozliczenia z przeszłością przechodził okres wzlotów i upadków. Było to spowodowane tym, że w 1983 r. zabrakło w Argentynie porozumienia między głównymi partiami politycznymi w sprawie rozliczenia z reżimem lat 1976-1983.
Proces rozliczenia się z przeszłością w Argentynie nie został jeszcze zakończony.